Η τέχνη στη δημοκρατία — Γιατί;
Τι είναι η δημοκρατία; Γιατί η Ευρωπαϊκή Ένωση ενστερνίστηκε τις δημοκρατικές αξίες; Η Συλλογή Έργων Σύγχρονης Τέχνης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό έργων τέχνης που μπορούν να βοηθήσουν στη συζήτηση αυτών των ζητημάτων και ας δούμε πώς ερμηνεύτηκε η δημοκρατία από καλλιτέχνες από διάφορες χώρες της ηπείρου.
Τα επιλεγμένα έργα τέχνης εκφράζουν την προσωπική κριτική προσέγγιση καθενός από τους επώνυμους καλλιτέχνες, οι οποίοι έχουν λάβει σαφείς θέσεις υπέρ της υπεράσπισης της δημοκρατίας μέσω των έργων τους. Συμβάλλουν στην ενίσχυση της ευαισθητοποίησης σχετικά με την ανάγκη υπεράσπισης των δημοκρατικών ελευθεριών, επισημαίνοντας το καθήκον της διαρκούς επαγρύπνησης και της συμμετοχής σε διαδικασίες αποφασιστικές όπως είναι οι ευρωπαϊκές εκλογές. Στο αυτό το πλαίσιο, υπενθυμίζουν ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες μπορούν να συμβάλλουν στην προάσπιση της δημοκρατίας ψηφίζοντας στις επικείμενες ευρωπαϊκές εκλογές του Ιουνίου 2024.
Επιπλέον, το αφήγημα της έκθεσης έχει ως στόχο να παρουσιάσει προοπτικές σχετικά με βασικές πτυχές κάθε υγιούς δημοκρατίας, όπως η τήρηση των κανόνων και η αναγκαία πολιτική δέσμευση της κοινωνίας, καθώς και άλλα ζητήματα που αποτελούν προκλήσεις και αποδεικνύουν τις δημοκρατικές μας αξίες, όπως η σχέση μεταξύ πολιτών και θεσμικών οργάνων, ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην παροχή σαφών και αξιόπιστων πληροφοριών, τα όρια της εξουσίας των κρατών έναντι της ιδιωτικής ζωής και των πρωτοβουλιών των πολιτών, και οι μεταναστευτικές και διασυνοριακές μετακινήσεις.
Ορισμένες σημαντικές τάσεις στη σύγχρονη τέχνη δίνουν μια αντανακλαστική και κριτική ματιά στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα του σύγχρονου κόσμου, συχνά με μια δόση ειρωνείας, σαρκασμού, σκεπτικισμού ή πικρίας. Υπό την έννοια αυτή, χαρακτηρίζονται έντονα από τη διανοητική, δεοντολογική και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ανοικτά πολιτική δέσμευση που υιοθέτησαν πολλοί καλλιτέχνες τον 20ό και τον 21ο αιώνα.
Η τέχνη μπορεί συχνά να έχει μια κριτική θεώρηση που διεισδύει και υπερβαίνει την απλή όψη της καθημερινής μας ζωής για να αποκαλύψει πτυχές της που συχνά δεν γίνονται αντιληπτές, να αναδεικνύει δυσάρεστες αλήθειες και να εγείρει δεοντολογικά και ιστορικά ζητήματα. Πρόκειται για τέχνη που έχει ως στόχο να προειδοποιεί και να συμβουλεύει, να σχολιάζει και να προκαλεί προβληματισμούς.
Η τέχνη είναι ένα ισχυρό εργαλείο επικοινωνίας και ευαισθητοποίησης σχετικά με διάφορα προβλήματα, δεδομένου ότι επιτρέπει την έκφραση με τρόπους διαφορετικούς από την γραπτή ή προφορική γλώσσα. Η τέχνη έχει την ικανότητα να κινείται και να συνδέεται. Έχει την ικανότητα να αφυπνεί σκέψεις και ιδέες και να αποτελεί την αφετηρία για διάλογο, για βαθύτερες συζητήσεις σχετικά με το τι είναι σημαντικό για την κοινότητα και να διαπερνά την πόλωση γύρω από ορισμένα ζητήματα.
«Η ικανότητα ονομασίας και/ή μετονομασίας ενός προβλήματος είναι ένα από τα πλέον αποτελεσματικά επιτεύγματα ενός έργου τέχνης, και τα έργα τέχνης μπορούν να συμβάλουν στον εντοπισμό προβλημάτων και να προτείνουν λύσεις σε ένα πολύ ευρύ επίπεδο».
Στο πανόραμα των εικαστικών τεχνών σήμερα υπάρχουν τάσεις με ονομασίες όπως Αρτιβισμός, Στρατευμένη Τέχνη, Κοινοτική Τέχνη, Οικολογική Τέχνη κ.λπ., οι οποίες κατανοούν τη λειτουργία της τέχνης ως όπλου διαμαρτυρίας, ως έκφραση προβλημάτων πολιτικής φύσης και, άρα ως ζητήματα που μπορούν να συζητηθούν σε μια δημοκρατία.
Έτσι, η τέχνη καθίσταται μέσο επικοινωνίας και πολιτικό εργαλείο επικεντρωμένο στην αλλαγή και τον μετασχηματισμό της κοινωνίας: μια γλώσσα που υπερβαίνει τον ακαδημαϊκό και μουσειακό κόσμο και κινείται σε άλλες περιοχές προσεγγίζοντας ένα ευρύτερο κοινό. Αυτή ήταν μία από τις φιλοδοξίες που, στο πλαίσιο διαφορετικών στρατηγικών και στόχων, ενθάρρυναν την ανάδυση πολλών καλλιτεχνικών πρωτοποριακών καλλιτεχνικών κινημάτων του 20ού αιώνα, όπως ο Ντανταϊσμός, ο Σουρεαλισμός ή αργότερα την εννοιολογική τέχνη.
Δεν υπήρξαν πολλές καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες, διαρθρωμένες σε συλλογικούς φορείς ή κινήματα, που να υιοθέτησαν τη λέξη «δημοκρατία» στο όνομά τους. Μια περίπτωση κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε ο όρος, ενσωματώνοντάς τον στο όνομα ενός καλλιτεχνικού συλλόγου, συνέβη το 1974 με τη σύσταση της ομάδας «Καλλιτέχνες για τη Δημοκρατία», η οποία είχε: «ένα σαφή και συγκεκριμένο στόχο: την έκφραση αλληλεγγύης τους προς τους διεθνείς πολιτικούς αγώνες. Οι πειραματικές καλλιτεχνικές πρακτικές που υιοθέτησε η ομάδα αποτελούσαν όχι μόνο νέους τρόπους δημιουργίας τέχνης, αλλά και εναλλακτικές μεθόδους έκφρασης της πολιτικής σκέψης και εκδήλωσης πολιτικών πράξεων. (…) Οι Καλλιτέχνες για τη Δημοκρατία θεώρησαν την αλληλεγγύη ως δημιουργική πολιτική πράξη»
Όπως σχολίασαν οι ειδήμονες: «Θεωρούμε τους Καλλιτέχνες για τη Δημοκρατία (AFD) σημείο εκκίνησης για τη διερεύνηση της σύσφιγξης της τέχνης στο Ηνωμένο Βασίλειο με τα διεθνή κινήματα αλληλεγγύης που διαμορφώνονται από τη μετανάστευση και την πολιτική κινητοποίηση. Το ιστορικό της AFD αναδεικνύει τα φεστιβάλ ως μορφή και πρακτική που περιλαμβάνει πανό και αφίσες, έργα τέχνης, φωτογραφίες, ταινίες, μηχανές και ήχους, συμμετοχή, παραστάσεις, διαλέξεις και διαφάνειες καλλιτεχνών διαφόρων προελεύσεων για τη συλλογική αντιμετώπιση πολιτικών συγκυριών (…)»
Δεν θα πρέπει να λησμονείται ότι τα έργα τέχνης που απαρτίζουν την έκθεση αυτή, όπως και πολλά άλλα που εμφανίζονται σε συλλογές και εκθέσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη, προήλθαν σε μεγάλο βαθμό από τη δυνατότητα που προσφέρει μια δημοκρατική κοινωνία σε άτομα να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη και τις σκέψεις τους με ποικίλα μέσα. Ένας από αυτούς τους διαύλους επικοινωνίας είναι ο καλλιτεχνικός, που συνδέεται με την ανάπτυξη των πληροφοριών και της κριτικής σκέψης, όπως αναγνωρίζεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο:
«Η προώθηση της ευρωπαϊκής πολιτισμικής πολυμορφίας και της επίγνωσης των κοινών ριζών βασίζεται στην ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, την ικανότητα και τις δεξιότητες των καλλιτεχνών και των πολιτιστικών φορέων, καθώς και από την ύπαρξη ακμαζόντων και ανθεκτικών πολιτιστικών και δημιουργικών τομέων στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα και από την ικανότητα τους να δημιουργούν, να καινοτομούν και να παράγουν τα έργα τους και να τα διανέμουν σε ένα ευρύ και πολύμορφο ευρωπαϊκό κοινό».
«Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Ευρώπη αντιπροσωπεύει τεράστιο πλούτο πολιτιστικής, κοινωνικής, γλωσσικής και θρησκευτικής πολυμορφίας· λαμβάνοντας υπόψη ότι, σε αυτό το πλαίσιο, οι κοινές αξίες που συνενώνουν τις κοινωνίες μας, όπως η ελευθερία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ισότητα, η απουσία διακρίσεων, η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το κράτος δικαίου, η ανεκτικότητα και η αλληλεγγύη, έχουν ζωτική σημασία για το μέλλον της Ευρώπης· (…) Τονίζει την πλούσια συμβολή της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής παραγωγής στην πολιτιστική πολυμορφία και τον ρόλο που διαδραματίζει με τον τρόπο αυτό στη διάδοση των αξιών της ΕΕ και στην ενθάρρυνση των ευρωπαίων πολιτών να αναπτύξουν κριτική σκέψη (…)».
1. Ευρωπαϊκή Ένωση. Το έργο της Ευρωπαϊκής οικοδόμησης. Η Δημοκρατία και οι κανόνες της
2. Συμβολή του κοινού και πολιτική συμμετοχή.
3. Η σχέση των πολιτών με τη δημόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη
4. Κίνδυνοι και απειλές για τη δημοκρατία
5. Μέσα μαζικής ενημέρωσης και δημοκρατία
6. Δημοκρατία και αστικοί μετασχηματισμοί
