1. Europese Unie. Het project van de opbouw van Europa. Democratie en de bijbehorende spelregels
We starten deze artistieke reis over het thema democratie met een reeks werken die een positieve en enthousiaste visie op de verwezenlijking van het Europese project weergeven.
John VASSAR HOUSE: Parlamento Europeo, 1979 – On display in visitors’ area, Strasbourg
Aan het einde van de jaren 1980 produceerde Françoise Schein een reeks panelen die doen denken aan een reliëf en waarvoor zij zich in formeel opzicht liet inspireren door de stadsontwikkelingsplannen van grote moderne steden of door kaarten van infrastructuur en verkeersroutes (metro- en spoorlijnen, grote wegen, vliegroutes). Haar werk Ideoglyphe Européen (1988) bestaat uit een doolhof van kriskras door elkaar lopende routes en richtingen, in verschillende lagen aangebracht op een metalen ondergrond die zij doelbewust heeft laten verroesten. Het resultaat is een netwerk van kronkelende wegen met hier en daar een knipperlichtje op de plek waar de hoofdsteden van de EU zich zouden bevinden op een kaart van Europa. Het geheel is afgewerkt met een rij uurwerken waarop de tijdzones staan aangegeven, punctueel afgesteld, als symbool van verstandhouding en eensgezindheid tussen de landen, aldus Schein: “mettre des montres à l’heure = signe de l’entente, accord”.
In 1997, toen het kunstwerk werd aangekocht en werd voorgesteld in het Europees Parlement, omschreef Schein dit paneel in reliëf als een “abstract werk dat eigenlijk over de opbouw van Europa gaat. Het idee voor dit werk – het weergeven van de grenzen van een continent in beweging en in volle vaart – ontstond twee jaar voor de val van de Berlijnse Muur. Toen ik de sculptuur maakte, op een moment dat ik al tien jaar in New York woonde, bleek ik dus een voorgevoel te hebben van een gebeurtenis die het Europa van na de Tweede Wereldoorlog op zijn grondvesten zou doen daveren. Door mijn lange afwezigheid en vervreemding kreeg ik de blik van een buitenstaander, waardoor ik de samenhang tussen al die landen in Europa begreep, een samenhang die wordt gecreëerd door één volk: de Europeanen”
Schein omschreef Ideoglyphe ook als het eerste van een lange reeks kunstwerken in groot formaat waar ze sinds 1989 aan werkt. Ook aan haar internationale “urban art” project in diverse metrostations in Europese hoofdsteden ligt een basismotief ten grondslag: het netwerk als uitingsvorm voor de nauwe band tussen kennis en democratie
Een ander symbolisch kunstwerk is European Parliament (1979), een werk over de belangrijke functie van het Europees Parlement als motor van de parlementaire democratie op het continent. Kunstenaar John Vassar House ontwierp een object dat doet denken aan een groot kompas, astrolabium of wetenschappelijk navigatie-instrument en dat symbool staat voor een specifiek moment in de geschiedenis van het Europese project, het jaar 1979:
“Het werk Parlamento Europeo heb ik gemaakt om de verkiezingen van 1979 te gedenken. Het vertegenwoordigt een moment waarop verschillende Europese landen op het punt stonden toe te treden. De bestaande lidstaten zijn weergegeven als de ring van scherp uitstekende punten en vormen samen een stevige cirkel. De nieuwe leden staan klaar en vormen een soort middelpuntvliedende kracht”.
Daarnaast verwijst de vorm van de sculptuur ook nadrukkelijk naar de bevoegdheidsverdeling binnen de Europese Gemeenschap:““De kleine gelamineerde ring die rond zijn as van drie pinnen draait – symbool voor de Raad, de Commissie en de rechterlijke macht – vertegenwoordigt het mechanisme van niet-wetgevende functies”..
Deze uitgangspunten vormden de inspiratie voor het werk en zijn vertaald in een fascinerend draaiend mechanisme, een denkbeeldig kompas of uurwerk, gekanteld op zijn as om dynamiek te suggereren. Het kunstwerk verbeeldt de bewegingen van een actie die wordt gecoördineerd door de landen die in 1979 tot de Europese Unie behoorden enerzijds, en de landen die op hun nakende toetreding zaten te wachten anderzijds.
Vassar ontwierp deze sculptuur als “visueel aandenken aan de enorme historische betekenis van het moment waarop de eerste algemene verkiezingen voor het Europees Parlement plaatsvonden”,en vertelde ook nog het volgende over de betekenis van het werk: “De puntvormige onderdelen van de ring staan voor de negen lidstaten en zijn qua grootte afgestemd op het stemgewicht van elk land. De puntige uiteinden geven het individuele karakter van elk land weer, terwijl de ringvormige binnenkant symbool staat voor hun samensmelting tot één enkele eenheid: het Europees Parlement. Drie bewegingen tegen de wijzers van de klok in op de binnenring respectievelijk de achterkant, staan voor Frankrijk en Duitsland, de Benelux en Italië, en Denemarken, Groot-Brittannië en Ierland, volgens de chronologie van recente Europese samenwerking. Griekenland zit te wachten om deel uit te maken van de cirkel. De sokkel staat symbool voor het electoraat, bestaande uit diverse politieke stromingen waarop de volledige parlementaire structuur rust. Deze wassende stromingen zijn als een kinetische kracht die de activiteiten van het Parlement voortstuwt.
De zaal waar de wetgevende macht van de Europese Gemeenschap zijn vergaderingen hield, is te zien op het schilderij Hémicycle Strasbourg (1987), dat inzoomt op een aspect van de grote vergaderzaal in plenaire zitting onder voorzitterschap van Piet Dankert in 1987, waarschijnlijk gebaseerd op een foto uit die tijd. Het werk is van de hand van John Goudie Lynch en is geschilderd met documentaire precisie en technische vaardigheid.
In de buurt van die andere grote vergaderzaal van het Europees Parlement, in Brussel, bevindt zich het monumentale kunstwerk Confluences (1989), van de Belgische kunstenaar Olivier Strebelle, dat de zwaartekracht tart en geldt als een van zijn technisch meest gewaagde werken. De kunstenaar liet een ware stalen boom verrijzen, met een stevige cilindervormige stam die hoog opklimt en vertakt in een aantal groepen van buizen die in het atrium van het Spaak-gebouw vrij spel hebben om te bewegen, elkaar aan te raken en heen en weer te wiegen. Zoals de titel al zegt, symboliseert deze vrije en organische structuur een sfeer van confluentie en ontmoeting, van broederschap en goede verstandhouding, die de Europese landen moeten blijven nastreven bij hun contacten en gemeenschappelijke ondernemingen.