4. Ryzyko i zagrożenia dla demokracji
Polaryzacja konfliktów i nieporozumień między różnymi społecznościami, strach przed przyszłością oraz nadmierny nadzór i kontrola jednostek to tematy i obawy ukazane w serii prac, które odzwierciedlają stany kryzysu i niepokoju, skłaniając nas do przyjęcia świadomej postawy wobec rzeczywistości, którą interpretują.
Willie Doherty sfotografował miejski krajobraz, opustoszałą ulicę w jego rodzinnym Derry, spowitą świetlistą mgłą; mieszkańcy są nieobecni lub zamknięci w swoich domach. Używając elipsy, uchwycił sytuację naznaczoną ukrytą przemocą i napięciem i oznaczył ją słowem Enduring – co oznacza opór, wytrwałość, integralność.
Dzieła sztuki
TWO/FOUR/TWO (Art Group Created In 1996) Costas Mantzalos (*1963) & Constantinos Kounnis (*1973): Believe In Me, 2005 – On display in Parlamentarium, Brussels
Doherty odwołuje się zatem do związku między słowem a obrazem, który był już praktykowany w XX w. przez dadaizm, surrealizm, a później przez sztukę konceptualną. Używa tego semantycznego zasobu w odniesieniu do historycznego, politycznego i społecznego konfliktu, którego doświadczono w Irlandii Północnej, i nawiązuje do słów i graffiti napisanych na murach Derry przez obie strony stojące naprzeciw siebie.
Są to lakoniczne i na pierwszy rzut oka enigmatyczne komunikaty, takie jak te zapisane na dyptyku: Many have eyes but cannot see (1992). Zapisane na lewym i prawym skrzydle słowa “Blind spot” [martwy punkt] i “Vanishing point” [punkt zbiegu] być może nawiązują do ślepych, martwych punktów, do których nie dociera nadzór – czy to za pomocą kamer, czy patroli
Oko, które ma zdolność widzenia i nieumyślnego przyglądania się pewnym obszarom terytorium i życia społecznego, stanowi niepokojący element ikonograficzny w oświetlonej w stylu retro pracy fotograficznej duetu TwoFourTwo – Believe in me (2005), na której wielka powieka ludzkiego oka wystaje zza metalowej siatki przypominającej kraty więzienia.
Opierając się na konkretnym kontekście historyczno-społecznym, Doherty stworzył obraz – “Endurance” [Wytrwałość] – którego znaczenie, jeśli pominiemy jego geograficzne i polityczne tło, można ogólnie ekstrapolować na wszelkie inne miejsca i sytuacje, w których społeczeństwo obywatelskie utrzymuje wspierający, cichy opór w obliczu zagrożenia. Ponadto praca Doherty’ego wiąże się z chęcią zachowania pamięci o wydarzeniach, które doprowadziły do konfliktu. Można wydobyć z nich ostrzeżenie o potrzebie zwiększenia obywatelskiej i kreatywnej zdolności społeczeństw do pokojowego rozwiązywania problemów, propagowania współpracy i unikania ekstremalnych sytuacji przemocy, takich jak ta przedstawiona w pracy James Hanley The Convert (1992).
Kiedy państwo przekształca się w przerażający aparat, który nie służy obywatelom, ale wykorzystuje ich i narusza ich prywatność, przybiera monstrualną formę mitologicznego Lewiatana. Można je zobaczyć, wyłaniające się z oceanu, na środkowym panelu “Apokaliptycznego Tryptyku” Andrey Daniel: Trilogy: The Elusive Meaning of Cause and Effect: To Bruegel, The Mating Season of the Leviathans, The Death of Worker X (2009).
Daniel prawdopodobnie przywołuje obraz “Leviathan” [Lewiatan](1651) Thomasa Hobbesa jako hołd dla szesnastowiecznego malarza Pietera Bruegela Starszego. W szczególności odnosi się prawdopodobnie do jednego z arcydzieł Bruegla: “Dulle Griet” (ok. 1564) – kolekcja Muzeum Mayer van den Bergh w Antwerpii – w którym główna bohaterka, Dulle Griet, patrzy w paszczę piekła, personifikowaną jako twarz lewiatana.
W ten sam sposób, w jaki obrazy Bruegla mogły być postrzegane w XVI w. jako wizualne dokumenty kultury popularnej, postacie w tryptyku Daniela są zwykłymi ludźmi XXI w.: turyści na panelu z lewej strony, pracownicy budowlani – z prawej strony. Wszyscy nagle doświadczają kosmicznego wstrząsu, który poważnie zakłóca ich życie.
W Bułgarii Daniela uznano za “artystę, lidera społeczności, kolegę, mentora, [który] stał się jedną z wiodących postaci w sztuce, popychając bułgarskie malarstwo do przodu pod koniec XX w. i na przełomie XXI w”. Jak zauważył jeden z najlepszych znawców twórczości malarza, Daniel twierdził i wierzył, że artyści powinni syntetyzować znaczenie: “I jeśli nie nauczymy się wymyślać znaczenia, syntetyzować znaczenia dla siebie i dla innych, dla bardzo dużych grup ludzi, to ta egzystencja będzie raczej czymś w rodzaju wegetacji“.
Inne niebezpieczeństwa i katastrofy – terroryzm, wojna, wandalizm itp. – które również zagrażają demokracji i wolności, zostały humorystycznie przedstawione przez Flo Kasearu w serii rysunków Fears of a Museum Director (2014). Te pozornie komiczne sceny nabierają głębszego znaczenia: wyrażają strach przed niepewną przyszłością poprzez podejście typowe dla komiksów dziennikarskich, pokazując repertuar ekstremalnych i katastrofalnych sytuacji, w które może być zaangażowana każda instytucja publiczna lub prywatna.
Ryzyko bezkrytycznego myślenia i alienacji znajduje trafną alegoryczną reprezentację w wykonanym metodą olej na drewnie obrazie autorstwa Yannis Gaitis: The Parade (1983). Przedstawiono tu zasady przeludnienia, indoktrynacji i homogenizacji, pokazując przeciętność człowieka przekształconą w liniowe i wyalienowane stado identycznych istot ludzkich stojących w zachodzących na siebie rzędach. Gaitis nadaje odrobinę humoru temu sztywnemu tłumowi jednostek, pozwalając nam łatwiej przeanalizować to odzwierciedlenie systemu społecznego, który jest w przeważającej mierze jednolity.
Ostatecznie poczucie niepewności wywołuje Dan Wolgers w swoim dziele End of the public road (1995) w którym odbiorca może rozpoznać siebie w kierowcy pojazdu odbijającego się w metalicznym niebieskim oznakowaniu umieszczonym na skraju drogi. Jeśli potraktujemy drogę publiczną jako metaforyczny obraz cywilizacji i rządów prawa, możemy uznać to zdjęcie za niejednoznaczne ostrzeżenie przed tym, co można dostrzec poza zakresem, w którym obowiązuje zasada pewności prawa.